Ricky Andalas


Jumat, 25 November 2011

Alam Ranah Minangkabau


 ALAM MINANGKABAU



Wilayah budaya Minangkabau adalah wilayah tempat hidup, tumbuh, dan berkembangnya kebudayaan Minangkabau. Dalam tambo alam Minangkabau dikatakan wilayah Minangkabau adalah sebagai berikut:
Nan salilik gunuang Marapi : Daerah luhak nan tigo
Saedaran gunuang Pasaman : Daerah di sekeliling gunung Pasaman
Sajajaran Sago jo Singgalang : Daerah sekitar gunung Sago dan gunung Singgalang
Saputaran Talang jo Kurinci : Daerah sekitar gunung Talang dan gunung Kerinci
Dari Sirangkak nan badangkang : Daerah Pariangan Padang Panjang dan sekitarnya
Hinggo buayo putiah daguak : Daerah di Pesisir Selatan hingga Muko-Muko
Sampai ka pintu rajo hilia : Daerah Jambi sebelah barat
Hinggo durian ditakuak rajo : Daerah yang berbatasan dengan Jambi
Sipisau-pisau hanyuik : Daerah sekitar Indragiri Hulu hingga gunung Sailan
Sialang balantak basi : Daerah sekitar gunung Sailan dan Singingi
Hinggo aia babaliak mudiak : Daerah hingga ke rantau pesisir sebelah timur
Sailiran batang Bangkaweh : Daerah sekitar danau Singkarak dan batang Ombilin
Sampai ka ombak nan badabua : Daerah hingga Samudra Indonesia
Sailiran batang Sikilang : Daerah sepanjang pinggiran batang Sikilang
Hinggo lauik nan sadidieh : Daerah yang berbatasan dengan Samudra Indonesia
Ka timua Ranah Aia Bangih : Daerah sebelah timur Air Bangis
Rao jo Mapat Tunggua : Daerah di kawasan Rao dan Mapat Tunggua
Gunuang Mahalintang : Daerah perbatasan dengan Tapanuli selatan
Pasisia banda sapuluah : Daerah sepanjang pantai barat Sumatra
Taratak aia itam : Daerah sekitar Silauik dan Lunang
Sampai ka Tanjuang Simalidu
Pucuak Jambi Sambilan Lurah
: Daerah hingga Tanjung Simalidu
Batas wilayah Minangkabau menurut tambo:
Utara : Sikilang Aia Bangih
Timur : Durian ditakuak rajo, buayo putiah daguak, sialang balantak basi
Selatan : Taratak aia itam, Muko-Muko
Barat : Ombak nan badabua
Wilayah Minangkabau dibagi tiga, yaitu daerah darek, daerah rantau, dan daerah pasisia.

WILAYAH DAREK

Wilayah darek adalah daerah asli Minangkabau, yakni Luhak Nan Tigo. Dalam kisah tambo, luhak artinya berkurang.
1.  Luhak Tanah Datar
Luhak Tanah Datar disebut juga luhak nan tuo karena luhak ini adalah luhak yang mula-mula ada di Minangkabau. Ungkapan khas luhak ini “buminyo lembang, aianyo tawa, ikannyo banyak”. Ini menggambarkan masyarakatnya yang ramai, statusnya tidak merata.
Asal usul Luhak Tanah Datar:
  • Dahulu kala, ketika nenek moyang orang Minangkabau masih tinggal di puncak gunung Merapi, ada tiga sumur (luhak). Salah satu dari ketiga sumur ituada terletak di tanah yang datar. Orang yang biasa minum dari sumur tersebut pindah ke suatu tempat, yang kemudian dinamakan Luhak Tanah Datar, sesuai tempat sumur mereka.
  • Nenek moyang orang Minangkabau pertama-tama membuat nagari di Pariangan Padang Panjang. Lama-kelamaan nagari itu terasa sempit karena penduduk berkembang juga, dan akhirnya mereka mencari daerah baru. Salah satu daerah itu adalah daerah yang tidak datar. Tanahnya berbukit-bukit dan berlembah-lembah. Nama tempat itu mereka tetapkan sesuai dengan kondisi daerahnya, yakni Luhak Tanah Datar. Luhak disini mengandung makna “kurang”, jadi daerah yang tanahnya kurang datar.
Nagari-nagari yang termasuk Luhak Tanah Datar:
  1. Tampuak Tangkai Pariangan Salapan Koto
    >> Pariangan, Padang Panjang, Guguak, Sikaladi, Koto Tuo, Tanjuang Limau, Sialahan, Batu Basa.
  2. Tujuah Langgam di Hilia
    >> Turawan, Padang Lua, Padang Magek, Sawah Kareh, Kinawai, Balimbiang, Bukik Tamusu.
  3. Limo Kaum Duo Baleh Koto
    >> Dusun Tuo, Balah Labuah, Balai Batu, Kubu Rajo, Piliang, Ngungun, Panti, Silabuak Ampalu, Parambahan, Cubadak, Supanjang, Pabalutan, Sawah Jauah, Rambatan, Tabek Sawah Tangah.
  4. Sambilan Koto di Dalam
    >> Tabek Boto, Salagondo, Baringin, Koto, Baranjak, Lantai Batu, Bukik Gombak, Sungai Ameh, Ambacang Baririk, Rajo Dani.
  5. Tanjuang Nan Tigo, Lubuak Nan Tigo
    >> Tanjuang Alam, Tanjuang Sungayang, Tanjuang Barulak, Lubuak Sikarah, Lubuak Simauang, Lubuak Sipurai.
  6. Sungai Tarab Tujuah Batu
    >> Limo Batu, Tigo Batu, Ikua Kapalo Kapak, Randai Gombak Katitiran, Koto Tuo Pasia Laweh, Koto Baru, Rao-Rao, Salo Patir Sumaniak, Supayang, Situmbuak, Gurun Ampalu, Sijangek Koto Badampiang.
  7. Langgam Nan Tujuah
    >> Labutan, Sungai Jambu, Batipuah Nagari Gadang, Tanjuang Balik Sulik Aia, Singkarak, Saniang Baka, Silungkang, Padang Sibusuak, Sumaniak, Suraso.
  8. Batipuah Sapuluah Koto
    >> Batipuah, Koto Baru Aia Angek, Koto Laweh Pandai Sikek, Panyalaian, Bukik Suruangan, Gunuang, Paninjauan, Jaho Tambangan, Pitalah Bungo Tanjuang, Sumpu Malalo, Singgalang.
  9. Lintau Buo Sambilan Koto
    >> Batu Bulek, Balai Tangah, Tanjuang Bonai, Tapi Selo Lubuak Jantan, Buo, Pangian, Taluak Tigo Jangko.
2.  Luhak Agam
Luhak Agam disebut juga luhak nan tangah karena setelah berdirinya Luhak Tanah datar, luhak Agam-lah yang berdiri. Ungkapan khas luhak ini “buminyo angek, aianyo karuah, ikannyo lia”. Ini menggambarkan masyarakatnya yang berwatak keras, masyarakatnya heterogen, persaingan hidup tajam.
Asal usul Luhak Agam:
  • Di gunung Merapi terdapat pula sumur (luhak) yang ditumbuhi rumput mensiang (agam). Mereka yang biasa minum di sumur itu pindah ke suatu tempat. Tempat pindahnya itu kemudian dinamakan sesuai nama sumur tempat mereka biasa minum, yakni Luhak Agam.
  • Setelah rombongan ke Tanah Datar berangkat dari Pariangan Padang Panjang, berangkat pulalah rombongan kedua menuju utara. Di tempat tujuannya itu mereka menemukan daerah yang dipenuhi oleh tumbuhan mensiang (agam). Akhirnya tempat itu dinamakan Lubuak Agam yang kemudian berubah menjadi Luhak Agam.
Nagari-nagari yang termasuk Luhak Agam:
  1. Ampek-Ampek Angkek
    >> Agam Biaro Balai Gurah jo Lambah Panampuang, Canduang Koto Laweh jo Lasi Bukik Batabuah, Parik Putuih jo Tanjuang Alam, Pasia jo Ampang Gadang, Kurai Banuhampu jo Sianok Koto Gadang, Sariak jo sungai Pua, Batagak Batu Palano, Balingka Koto Pambatan jo Guguak Tabek, Sirajo, Kamang Hilia jo Kamang Mudiak, Tilatang jo Parik Rantang, Kapau jo Magek, Salo jo Koto Baru, Sungai Janiah jo Tabek Panjang, Ujuang Guguak jo Padang Tarok, Sungai Angek jo Sungai Cubadak, Koto Tinggi jo Kubang Pipik, Koto Gadang Pincuran Puti.
  2. Lawang Nan Tigo Balai
    >> Matua Palembayan, Malalak, Sungai Landie.
  3. Nagari Sakaliliang Danau Maninjau
    >> Maninjau jo Sungai Batang, Sigiran jo Tanjuang Sani, Bayua jo Koto Kaciak, Koto Gadang Koto Malintang, Paninjauan jo Batu Kambiang, Lubuak Basuang jo Manggopoh.
3.  Luhak Limo Puluah Koto
Luhak Limo Puluah Koto disebut juga luhak nan bungsu karena luhak ini adalah luhak yang terakhir berdiri di Minangkabau. Ungkapan khas luhak ini “buminyo sajuak, aianyo janiah, ikannyo jinak”. Ini menggambarkan masyarakatnya yang homogen dan penuh kerukunan, memiliki ketenangan dalam berpikir.
Asal usul Luhak Limo Puluah Koto:
  • Sumur yang ketiga di puncak gunung Merapi menjadi tempat minum 50 keluarga. Kemudian mereka pindah ke sebelah timur gunung Merapi dan memberi nama tempat baru itu dengan Luhak Limo Puluah, kemudian ditambah dengan kata “koto” di belakangnya.
  • Berangkat sebanyak 50 orang dari Pariangan. Sampai di suatu tempat mereka bermalam. Pagi-pagi ternyata anggota rombongan kurang lima orang, entah ke mana. Jadi anggota rombongan telah berkurang (luhak). Lalu anggota rombongan yang tinggal membuat daerah baru yang diberi nama Luhak Limo Puluah Koto.
Menurut tambo, Luhak Limo Puluah Koto terdiri dari lima bagian:
#  Sandi >> Koto Nan Gadang, Koto Nan Ampek.
#  Luhak >> Mungo, Koto Kaciak, Andaleh, Tanjuang Kubu, Banda Tunggang, Sungai Kumuyang, Aua Kuniang, Tanjuang pati, Gadih Angik, Limbukan, Padang Karambia, Limau Kapeh, Aia Tabik Limo.
#  Lareh >> Sitanang Muaro Lakin, Ampalu, Halaban, Labuah Gunuang, Tanjuang Gadang, Unggan, Gunuang Sahilan.
#  Ranah >> Gantiang, Koto Laweh, Suliki, Sungai Rimbang, Tiakar, Balai Mansiro, Balai Talang, Balai Kubang, Taeh, Simalanggang, Piobang, Sungai Baringin, Gurun, Lubuak Batingkok, Tarantang, Sari Lamak, Solok, Padang Laweh.
#  Hulu >> Padang Laweh, Sungai Patai, Suliki, Gunuang Sago, Labuah Gunuang, Balai Koto Tinggi.

WILAYAH RANTAU

Wilayah rantau Minangkabau adalah daerah di luar Luhak Nan Tigo yang awalnya merupakan tempat mencari kehidupan bagi orang Minangkabau. Selain itu juga ada daerah Ujuang Darek Kapalo Rantau, yakni daerah perbatasan wilayah luhak dan rantau. Masing-masing luhak memiliki wilayah rantau sendiri.
1.  Rantau Luhak Tanah Datar
Masyarakat Luhak Tanah Datar merantau ke arah barat dan tenggara. Daerah rantaunya:
  1. Rantau Nan Kurang Aso Duo Puluah
    >> Lubuak Ambacang, Lubuak Jambi, Gunuang Koto, Benai, Pangian, Basra, Sitanjua, Kopa, Taluak Ingin, Inuman, Surantiah, Taluak Rayo, Simpang Kulayang, Aja Molek, Pasia Ringgit, Kuantan, Talang Mamak, Kualo Thok.
  2. Rantau Pasisia Panjang (Rantau Banda Sapuluah)
    >> Batang Kapeh, Kuok, Surantiah, Ampiang Perak, Kambang, Lakitan, Punggasan, Aia Haji, Painan Banda Salido, Tarusan, Tapan, Lunang, Silauik, Indropuro.
Daerah Ujuang Darek Kapalo Rantaunya adalah Anduriang Kayu Tanam, Guguak Kapalo Hilalang, Sicincin, Toboh Pakandangan, Duo Kali Sabaleh Anam Lingkuang, Tujuah Koto, dan Sungai Sariak.
2.  Rantau Luhak Agam
Penduduk Luhak Agam menyebar ke arah utara dan barat. Daerah rantaunya adalah sepanjang pantai Lautan Hindia, Pasaman Barat, Pasaman Timur, Panti, Rao, Lubuak Sikapiang, dll.
Daerah Ujuang Darek Kapalo Rantaunya adalah Palembayan, Silaras Aia, Lubuak Basuang, Kampuang Pinang, Simpang Ampek, Sungai Garinggiang, Lubuak Bawan, Tigo Koto, Garagahan, dan Manggopoh.
3.  Rantau Luhak Limo Puluah Koto
Wilayah rantau Luhak Limo Puluah Koto memasuki daerah Riau daratan sekarang, yakni Rantau Kampar Kiri dan Rantau Kampar Kanan.
Daerah rantaunya meliputi Manggiliang jo Tanjuang Balik, Pangkalan jo Koto Alam, Gunuang Malintang, Muaro Paeti, Tanjuang Baringin sampai Rokan Pandalian, Sangingi, Gunuang Sailan, Kuntu jo lipek Kain, Ludai jo Ujuang Bukik, Sanggan jo Tanjuang Balik, Tigo Baleh Koto Kampar, Sibiruang, Gunuang Malelo, Tabiang jo Tanjuang, Gunuang Bungsu, Muaro Takuih, Pangkai jo Binamang, Tanjuang Abai jo Pulau Gadang, Baluang Koto Sitangkai, Tigo Baleh jo Lubuak Aguang, Limo Koto Kampar Kuok jo Slao, Bangkinang jo Rumbio, Aia Tirih, Taratak Buluah, Pangkalan Indawang, Pangkalan Kapeh, dan Pangkalan Sarai jo Koto Laweh.
4.  Rantau Nan Sambilan (Negeri Sembilan)
Daerah rantau ini terletak di Malaysia sekarang. Nagarinya adalah Sungai Ujong, Jelebu, Jehol, Rembau, Segamat, Naniang, Kelang, Pasir Besar, dan Jelai.

WILAYAH PASISIA

Wilayah pasisia adalah daerah sepanjang pantai barat Pulau Sumatra bagian tengah, membentang dari perbatasan Minangkabau dengan Tapanuli selatan hingga Muko-Muko (Bengkulu).
Wilayah pasisia lazim dibagi dua:
1.  Pasisia Tiku Pariaman
  1. Ranah Pasisia
    >> Silauik jo Lunang, Indropuro jo Aia Haji, Pungasan jo Sunagai Tunu, Labuan Balai Salasa, Surantiah jo Sungai Sirah, Lakitan jo Koto Baru, Kambang jo Ampiang Parak, Taratak jo Batang Kapeh, Salido jo Painan, Lumpo jo Asam Kumbang, Bayang Koto Barapak, Tarusan Koto Sabaleh.
  2. Padang Salapan Suku
    >> Lubuak Kilangan, Nan Duo Puluah, Pauah Limo, Pauah Sambilan, Sungai Sapiah, Lubuak Minturun, Koto Tangah, Lubuak Buayo.
  3. Piaman Laweh
    >> Kasang jo Duku, Sintuak jo Lubuak Aluang, Sunua jo kurai Taji, Toboh jo Pakandangan, Tiku jo Pariaman, Nareh jo Sungai Limau, Malai Sungai Garinggiang, Limo Koto jo Kampuang Dalam, Sungai Sariak Nan Sabarih, Duo Kali Sabaleh Anam Lingkuang.
2.  Pasisia Pasaman
>> Sasak jo Kinali, Parik Batu jo Koto Baru, Padang Tujuah jo Aua Kuniang, Lubuak Pudiang jo Aia Gadang, Sontang Muaro Kiawai, Sungai Aua jo Ujuang Gadiang, Parik jo Aia Bangih, Pinaga jo Kajai, Talu jo Sinurut, Cubadak jo Simpang Tonang, Rao jo Padang Nunang, Panti Lubuak Sikapiang, Bonjo jo Kumpalan, Malampeh Alahan Mati Cadang Panjang jo Aia Manggi.
sumber : http://ukm.itb.ac.id/adat-budaya/wilayah-minangkabau/